این نوع نشریات دارای گرایش‌های علمی و پژوهشی با استانداردهای سطح بالای جهانی هستند و عمدتا به منبعی معتبر برای اخبار و رخدادهای علمی در گستره بین‌المللی تبدیل می‌شوند. با توجه به رشد و توسعه چشمگیر علمی در سال‌های اخیر در ایران پیشنهاد می‌شود که ایران نیز اقدام به راه‌اندازی یک نشریه علمی بین‌المللی نظیر نشریه ساینس یا نیچر کند اما این کار ملزوماتی دارد که باید به آن توجه شود. معاونت مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قصد دارد به‌زودی نخستین جشنواره و نمایشگاه مجلات علمی و تخصصی را برگزار کند؛ همچنین مدتی پیش معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری مطالعه‌ای را جهت امکان‌سنجی انتشار چنین نشریه‌ای در ایران به انجام رساند. در نوشتار پیش‌رو به برخی از مهم‌ترین الزاماتی که برای انتشار چنین نشریه‌ای در ایران وجود دارد اشاره شده است.
نشریه علمی ساینس در سال 1880با سرمایه اولیه 10هزار دلار توسط توماس ادیسون، مخترع سرشناس آمریکایی راه‌اندازی شد. طی 133سالی که از انتشار این نشریه تخصصی می‌گذرد، ساینس تبدیل به نشریه پیشروی جهان در زمینه ارائه و انتشار اخبار، مقالات و تحقیقات جدید علمی شده است و مهم‌ترین نشریه علمی جهان با برخورداری از بالاترین تیراژ جهانی برای یک نشریه تخصصی محسوب می‌شود. تعداد خوانندگان ساینس در سراسر جهان به بیش از یک میلیون نفر می‌رسد و مخاطبان مجله به محتوای آن از طریق نسخه‌های چاپی و نیز نسخه آنلاین دسترسی دارند.
خصوصیات یک مجله معتبر علمی بین‌المللی
ویژگی اصلی این مجلات، هیأت‌تحریریه آن است. مدیر مسئول و سردبیر آن باید کسانی باشند که دارای مقالات علمی و پژوهشی معتبر و منتشر‌شده زیادی باشند. همه از دانشیار به بالا باشند و مسلط به زبان انگلیسی و احتمالا زبان‌های دیگر. تیمی که هدایت این مجله را بر عهده دارد قاعدتا باید افراد شناخته‌شده و بین‌المللی باشند. بودجه کافی را در اختیار داشته باشند و یک ناشر بین‌المللی مقالات را چاپ کند. حتی اگر قرار باشد که آن را در ایران چاپ کنیم، قدرت توزیع آن را نداریم. باید با ناشران بین‌المللی که دارای شبکه توزیع وسیعی هستند قرارداد بسته شود؛ یعنی مقالات به وسیله ما نوشته شود و نشر آنها بر عهده ناشران بین‌المللی باشد. نکته بعدی هیأت داوران است. هیأت داوران بدون تردید باید بین‌المللی باشند، یعنی ما باید با 10، 20 یا 50 نفر افراد برجسته در رشته‌های مختلف تماس داشته باشیم، از قبل با آنها مذاکره کرده و حق و حقوق مالی برایشان درنظر گرفته باشیم تا زمانی که مقاله‌ای نوشته و به داوری فرستاده شود، کار روی مقاله انجام گیرد. سیستم داوری، پاسخ، رسیدگی، پیگیری و رهگیری به‌صورت آنلاین وجود داشته باشد. منشی در حد دکتری انتخاب شود. چون مجله برای ایران است حداکثر باید هر سه‌ماه یک‌بار چاپ شود، اگر بخواهد ماهنامه چاپ شود قطعا نمی‌تواند برد قطعی را داشته باشد.
ویژگی‌های مشترک مجلات علمی بزرگ دنیا
آنها حدود 100سال است در حال انتشار هستند و جا افتاده‌اند، اشتباه نمی‌کنند، حتی یک روز هم چاپ و انتشارشان به تعویق نمی‌افتد و پولسازی بسیار زیادی دارند. نشریه باید پولساز باشد نه اینکه به آن پول تزریق شود. نیچر و ساینس میلیون‌ها نفر مشترک دارند. اگر هر شماره را دو یا سه دلار بفروشند، صدها میلیون دلار فروش یک‌شماره نشریه می‌شود. اگر نشریه‌ای به این اندازه فروش داشته باشد طبیعتا می‌تواند دانشمندانی را برای نوشتن مقاله و انجام کارهای مختلف نشریه استخدام کند. اگر ما اینطور تصور کنیم که بالاخره یک فو‌ق‌لیسانس استخدام می‌کنیم و ماهی 800هزار تومان حقوق می‌دهیم و فکر کنیم که حالا زبان انگلیسی هم می‌داند، این مجله به جایی نخواهد رسید.
حوزه‌های تحت پوشش مجله
یک مجله معتبر بین‌المللی می‌تواند همه حوزه‌ها را پوشش بدهد اما در دنیای امروز این کار بسیار سخت است. اگر شما بخواهید در یک مجله مقالات فیزیک، ریاضی، هنر و زیست‌شناسی باشد باید مجله بسیار قدرتمندی باشد که چنین مجلاتی در جهان بیشتر از پنج مورد نداریم. اکثر مجلات تخصصی هستند اما در بسیاری از کشورها به هر حال چنین مجلاتی که همه علوم را پوشش دهند وجود دارد و اتفاقا اعتبار برخی از آنها از مجلاتی که در آی‌اس‌آی نمایه می‌شوند هم بیشتر است. مثلا در ایران اگر دانشمندی در نیچر یا ساینس مقاله منتشر کند جایزه‌ای بیش از انتشار یک مقاله در مجله نمایه شده در آی‌اس‌آی می‌گیرد؛ جایزه‌ای در حد چند برابر. البته در ایران کمتر مجوز انتشار مجله علمی عمومی را می‌دهند. وزارت علوم معمولا معتقد است که باید مجله تخصصی باشد اما با توجه به جای خالی این نوع مجله در ایران، نهادهای ذی‌ربط ازجمله وزارت علوم و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری می‌توانند با نگاه ویژه به این مسئله نگریسته و به آن مجوز بدهند.
داوری مجله علمی بین‌المللی
در مورد داوری هم سیستم‌های مختلفی در جهان وجود دارد. بعضی مجلات، افراد بسیار برجسته را در اختیار دارند. مثلا در بیوتکنولوژی در ایران اگر کسی مقاله‌ای بنویسد، برای آن داور می‌فرستد. اگر پذیرفته شود چاپ شده و اگر پذیرفته نشود چاپ نمی‌شود. در هر رشته‌ای فردی برجسته برای داوری هست ولی در کنار این موضوع می‌توانند سیستم‌های داوری هم داشته باشند؛ یعنی اگر فرد متخصصی وجود ندارد مقاله برای سه داور ارسال می‌شود. نظرات این سه داور را به نویسنده ارجاع می‌دهند و بعد که نویسنده نظرات را اعمال کرد و مقاله را به هیأت تحریریه انتقال داد، بررسی می‌شود که آیا با توجه به مجموع نظرات داوران پذیرفته شود یا نه. مجلات معتبر در دنیا از همه کشورها مانند ژاپن، آمریکا و کشورهای اروپایی داور دارند. البته این مجلات چند سردبیر منطقه‌ای هم دارند. به‌طور مثال سردبیر اصلی در آمریکا، یک سردبیر در هند و یک سردبیر دیگر در ژاپن یا آلمان است. اگر شما در اروپا زندگی می‌کنید، سردبیر اصلی که در آمریکاست به شما می‌گوید مقاله را برای هما ن سردبیر که در آلمان است بفرست و برای من ارسال نکن! سه یا چهار نفر هستند که به‌طور منطقه‌ای فعالیت می‌کنند. مثلاً مقاله در منطقه آسیا توسط سردبیر اصلی در ژاپن هدایت می‌شود. این کار بیشتر به‌دلیل آشنایی با سطح تحولات علمی در مناطق مختلف صورت می‌گیرد.
زبان انتشار
چنین مجله‌ای باید به چند زبان زنده دنیا منتشر شود و نسخه‌های مختلف داشته باشد تا امکان بهره‌گیری همه مردم دنیا از محتوای آن وجود داشته باشد بنابراین باید تیم مترجمین قوی‌ای داشته باشد.
علمی- پژوهشی یا علمی- ترویجی؟
البته برخی از صاحب‌نظران اعتقاد دارند مخاطبین مجله باید حتما مشخص باشند؛ یعنی نمی‌شود با قضایا خیلی به‌صورت عمومی برخورد کرد و این باعث می‌شود مجله‌ای منتشر شود که هیچ‌کس از آن استفاده نکند. مجلاتی شبیه به ساینس و نیچر ذاتا از جنس ترویجی هستند. شما اگر مجله ساینس را ورق بزنید می‌بینید که در آن تبلیغ و آگهی و موضوعات مختلفی وجود دارد و در آخر مجله یکسری از مقالات حتما باید رنگی باشد و مطالب به‌صورت گرافیکی ارائه شود. درحالی‌که مجلات پژوهشی، مجلاتی هستند که ظاهر خشکی دارند. به ندرت در مجله نیچر موضوعی راجع به مهندسی یا فناوری‌های مختلف می‌بینیم. اکثر مطالب در زمینه علوم پایه هستند.
ژورنال‌ها بیشتر تم‌های پژوهشی دارند ولی مگزین‌ها اینطور نیست و در آن بیشتر مصاحبه، نامه‌های خوانندگان، وقایع اتفاق افتاده و تبلیغات وجود دارد. از دید برخی‌ها ساینس و نیچر ژورنال هستند اما در قالب ترویجی. اگر بخش اول ساینس را ورق بزنید، دقیقا شبیه مگزین و مجلات عامه است. عمومی هست ولی بیشتر موضوعاتش علمی است. البته نیمه آخر مجله ساینس شبیه ژورنال است. مقالاتی که در آن قسمت درج شده، مقالات کاملا درجه یک علمی است ولی به زبان تصویری اهمیت زیادی داده شده به‌صورتی که موضوعات قابل فهم است. می‌شود آن را به‌عنوان یک مجله علمی- ترویجی تلقی کرد. در کشور ما متأسفانه وقتی می‌گوییم مجله علمی- ترویجی، فکر می‌کنند سطح مقالاتش یک طبقه از مجلات علمی- پژوهشی پایین‌تر است درحالی‌که اصلا اینطور نیست. مقالاتی که ساینس و نیچر در انتهای مجله چاپ می‌کنند جزو ناب‌ترین موضوعات دنیا هستند و نحوه چاپ آن بسیار دشوار است. اما نحوه نگارش و بیانشان ترویجی است و آن نگاه خشک علمی و تخصصی صرف مجلات علمی- پژوهشی را ندارد.
در نیچر هر فصلی که مخصوص علم خاصی است با نام همان علم نامگذاری شده است؛ یعنی در یک مجله تمام علوم به‌صورت یکجا و در هم نمی‌آید. یکی از مشکلاتی که مجلات کشور ما دارند همین است. مثلا یک مجله پزشکی که منتشر و کلی هم هزینه صرف آن می‌شود، یک مقاله‌اش در مورد دندانپزشکی است، مقاله دیگر در مورد جراحی‌ها و هر کسی ممکن است فقط یکی از این مقالات به کارش بیاید و بقیه آنها به درد او نمی‌خورد.
جای خالی ژورنالیسم علمی
ساینس و نیچر مقالات علوم انسانی ندارند. همچنین تکنولوژیک نیستند. این دو فقط مقالات علمی و اخبار علمی که نقشی در پیشرفت تکنولوژی داشته‌اند منتشر می‌کنند. در حال حاضر هندی‌ها هم اقدام به انتشار مجله‌ای مانند نیچر به نام کارنت ساینس کرده‌اند. در ایران متأسفانه صنعت را تکنولوژی و تکنولوژی را علم می‌دانند که درست نیست چنین اشتباهی در یک مجله نیز تکرار شود.
شاید لازم باشد مانند نیچر خبرنگارانی در سطح دکتری علمی، مطلع به دانش و روزنامه نگاری استخدام کنیم. هنوز در ایران ژورنالیسم علمی چندان قوی نیست و باید خبرنگارانی در این سطح تربیت شوند که بتوانند در کنفرانس‌های علمی داخلی شرکت کرده و خبر و گزارش و گفت‌وگو تهیه کنند. ما باید حداقل در پنج نقطه دنیا ژورنالیست علمی در حد دکتری داشته باشیم.
